Slavernij in Kaapstad
Hoe slavernij zijn intrede deed in Zuid-Afrika
De Nederlanders in de Kaap zijn “ zeer onwillig om het vuile werk te doen”, schreef Jan van Riebeeck in 1655 naar huis. Hij schijnt hier niets verwijtends mee bedoeld te hebben, maar was zich wel bewust van de consequenties van deze houding. De groentetuinen veranderden immers niet vanzelf in krachtvoer voor de collegae. De kosten van het nieuwe verversingsstation waren behoorlijk opgelopen, en het regende klachten vanuit Nederland.
Het vuile werk in Kaapstad zou dus voor lage kosten door anderen opgeknapt moegten worden en het irriteerde Van Riebeeck en consorten dan ook mateloos dat de ‘ Hottentotten’ ook niet bleken te popelen om dit werk voor hun nieuwe buren op te knappen.
Voor de kooplieden in Nederland was dit probleem niet van zo een ingewikkelde aard. Zij zagen een lucratief alternatief. De Braziliaanse suikerplantages van Johan Maurits van Nassau draaiden prima. Ook hier was sinds 1635 behoorlijk wat vuil werk te verrichten. En ook hier wist de prachtige natuur de Europeanen niet tot werklust te inspireren. Het antwoord op het arbeidsprobleem was slavernij.
Zo arriveerde in 1658 het eerste zwarte werkvolk in Zuid-Afrika, afkomstig van een gekaapt Portugees vaartuig, gevolgd door georganiseerde import-slaven uit Guinee, Madagascar en Indie.
Als de kerk het zegt...
De economische voordelen deden de Nederlandse Hoogmogende Heeren Staten-Generaal in 1635 besluiten om de slavenhandel officieel aan te moedigen. Dit lijkt niet geheel zonder morele scrupules te zijn gegaan. Maar zowel dominees als handelaren ontwikkelden voldoende rechtvaardigingen om de slavenhandel door te zetten.
Zo diende het bijbelverhaal van Cham als effectieve rechtvaardiging. Dit verhaal beschrijft de vloek over het nageslacht van Cham en is eenvoudig op de zwarte medemens te projecteren. Deze opvattingen zouden resulteren in een diepgeworteld blank racisme.
Wie legt nu zijn zus als slavin in de metalen ketens?
Een ander succesvol argument om het geweten te sussen en optimaal te profiteren van de slavernij werd aangeleverd door de invloedrijke Nederlandse predikanten, die de vrome Hollanders uitlegden dat slavernij niet alleen een kans voor de handelaren was, maar niet minder voor de slaven zelf. De zwarten zou op deze manier het ware geloof –het protestantisme- worden bijgebracht. De slavenhouders lanceerden de slaven als het ware de hemel in. Maar met de bekering veranderden de slaven in protestantse broeders en zusters. En wie legt zijn nu zijn zus als slavin in de metalen ketens?
Met de scheidslijn heiden-christen sneden de Nederlanders zich dus in de vingers. Wanneer een slaaf zich tot het ware geloof bekeerd had, moest hij worden vrijgelaten.
Om aan het afschuwelijke lot van slaaf-for-life te ontkomen, meldden vele Afrikanen zich collectief aan voor bekering. En dit waren net even wat te veel nieuwe broeders en zusters naar de VOC'ers hun zin. Er moest immers nog wel gewerkt worden. Ze besloten afremmende maatregelen in te voeren.
Deze slaven willen geen vrijheid
In 1685 werden huwelijken tussen Nederlanders en vrijgelaten slaven verboden. De klasse-onderscheiding christen-heiden verschoof zo langzaam naar blank-zwart. Blanken beschouwden de zwarte als een wezen van andere aard dan de mens. Een wezen, dat merkwaardigerwijs gelukkig is onder omstandigheden waaronder blanken vreselijk ongelukkig zouden zijn. Het pure racisme schiet dan wortel. Een predikant uit Coevorden legde met de volgende woorden uit waarom slavernij geen kwade zaak is.
“Deze menschen sijn also genaturaliseert, soo wanneer zij in vrijheid gestelt of lieftallijk gekoesterd werden, soo en willen sij niet deugen en weten haer selfs niet te gouverneren: maar bijaldien men gedurigh met rottingen in hare lendenen woont en men de selvige ’t elckens sonder genade bastonneert, soo heeft men goede diensten van deselfe te verwachten”. Amen to that.
Gods goedkeuring voor de brute slavernij werd ook zichtbaar bij de boekhouder. Aangezien men bad om ‘den zeegen van Godt-Almaghtigh over de Trafique Zeevaert en Commercie’, waren de winsten een duidelijk teken van ‘een gezegende zaak’.
Afschaffing slavernij
Nederland hoorde bij de laatsten die de slavernij af wilden schaffen. Zowel koopman als dominee stonden vierkant achter de slavenhandel. Uiteindelijk dwong de afgebrokkelde machtspositie de Nederlanders toe te geven aan de afschaffing van de slavernij. Als Engeland zich alleen maar bereid toont de Nederlandse kolonien – die ze tijdens de Franse overheersing beheerde- terug te geven onder de voorwaarde dat Nederland akkoord gaat met de slavenhandelbestrijding, moeten ze wel.
Als Nederland in 1814 haar Kaapse Kolonie definitief aan Engeland moet overdragen, verandert er veel voor de slaven. De Engelsen voeren meer rechten voor slaven in. In 1831 wordt onder andere de 9-urige werkdag een feit, gevolgd door de afschaffing van slavernij in 1834. De zwaar verontwaardigde Boeren beklagen zich over de lage schadeloosstelling -voor hen als slavenhouders- en pakken hun biezen. Deze Exodus aan Boeren staat bekend als de Grote Trek. Op zoek naar vrijheid en nieuw land, nemen ze zich voor het beleid van hun Nederlandse voorvaderen elders voort te zetten. Weliswaar zonder de metalen slavenketels, maar onder erbarmelijke omstandigheden, houden ze de naar hun inziens gepaste verhoudingen tussen baas en knecht’ buiten de Kaap in stand. Het zwarte proletariaat heeft de keuze tussen creperen of als goedkope arbeidskracht ter beschikking blijven van de blanken.
Waarom de slavernij echt werd afgeschaft
Mede door hun overtuigende campagne voor de afschaffing van de slavernij, worden de Engelsen vaak als moraalridders beschouwd.
Dit lijkt niet helemaal correct. Mede door de hoge transactiekosten van de overtochten, de kapingsrisico’s en de dalende prijzen was de slavenhandel oneconomisch geworden. Zo daalden aan het einde van de 18e eeuw de prijzen van suiker, peper en tabak dusdanig, dat de slaven op de plantages in Zuid-Amerika te weinig voor hun bazen opbrachten. Deze economische veranderingen lijken de globale afschaffing van de slavernij in hoge mate te hebben beïnvloed.
Ondanks hun afkeurende blikken naar de Boeren, lijken de Engelsen in Zuid-Afrika ook na afschaffing van de slavernij, hetzelfde doel als de Boeren voor ogen te hebben gehad: De zwarte het vuile werk voor de blanken op te laten knappen.
Door middel van segregatie-politiek werden de zwarten gedwongen ongeschoold werk te doen en werd het onderwijs en de betere banen voor de blanken gereserveerd.
Het Swart Gevaar
Toen er diamanten werden ontdekt in de nieuwe Boerengebieden, besloten de Engelsen hier binnen te vallen. Ook hier veroordeelden ze de Boeren om hun houding ten opzichte van Afrikanen. De Nederlandse Abraham Kuyper schreef in 1900 zijn frustraties over deze zedepredikende hypocriete Engelsen van zich af. Volgens hem hadden ze niet het recht de Boeren de les te lezen, gezien hun eigen misdaden tegen de zwarten. Bovendien, meende Kuyper, hadden de Engelsen niet in de gaten hoe groot ‘ het swart gevaar’ in de praktijk was. In tegenstelling tot de Indianen van Amerika, namen de oorspronkelijke bewoners van Zuid-Afrika immers alleen maar in aantallen toe.
Het vuile werk na de slavernij
In 1924 was er een probleem ontstaan van een blank ongeschoold proletariaat en een tekort aan arbeidskrachten op de boerderijen. H.H Kuyper, zoon van Abraham Kuyper legt uit waarom dit vraag en aanbodpuzzeltje minder simpel is dan het lijkt:
“De Boer is gewoon heer te zijn op zijn bezitting en wil geen arbeid verrichten die door Kaffers wordt gedaan... De Boer heeft geen ambacht geleerd en hij wil ook niet met of naast een kleurling werken. Zoo heeft men dan eenerzijds de moeilijke vraag, hoe men deze arme blanken aan het werk zal helpen en anderzijds dat de Boeren verlegen zitten om werkkrachten op hun boerderijen.”
Wil je meer lezen over de geschiedenis van Zuid-Afrika en hoe de verhoudingen tussen blanken en zwarten zich ontwikkelden? Lees dan onze artikelen over Zuid-Afrika in de 18de eeuw, Zuid-Afrika in de 19de eeuw en de 20e eeuw. In een kleine Geschiedenis van Apartheid lees je hoe het Apartheidssysteem tot stand is gekomen en uiteindelijk ten onder ging. Meer over de geschiedenis van Zuid-Afrika vind je in onze sectie Geschiedenis van Zuid-Afrika.
De geschiedenis van Zuid-Afrika is fascinererd, maar vandaag telt ook! Naast de interessante musea van Kaapstad, zijn er ook veel uitjes, dagrips en activiteiten in en rondom Kaapstad op onze site te vinden. Meld je nu aan voor onze gratis maandelijkse nieuwsbrief en volg ons op Facebook en Twitter via @kaapstadmag.