Politiek van post-Apartheid Zuid-Afrika

Een kritische blik op het kabinet van president Thabo Mbeki

Met Nelson Mandela aan zijn zijde promoveerde Thabo Mbeki in 1999 moeiteloos naar zijn nieuwe functie als President van Zuid-Afrika. De verkiezingen konden nauwelijks een wedstrijd genoemd worden. Maar competitief, dat bleek hij 6 jaar later wel degelijk te zijn, toen de rivaliteit tussen hem en Jacob Zuma steeds hoger op liep. Het presidentschap van Mbeki vormt een bijzonder tijdvak in de geschiedenis van Zuid-Afrika. 

Zo moeiteloos en veelbelovend als de relatief jonge president aan zijn baan begon, zo tragisch en gekrenkt zou hij negen jaar later weer vertrekken. Hij was weliswaar voor een tweede keer gekozen in 2004, maar 5 jaar later leken er maar weinig te rouwig om zijn vertrek.

Wat heeft het ANC ertoe bewogen hem enkele maanden voor het einde van zijn ambstermijn zo dringend te verzoeken direct op te stappen? What went wrong?

Om te beginnen kwam Mbeki al niet in een keurig gespreid bedje terecht. De socio-economische problemen waren verre van opgelost. Zuid-Afrika’s politiek stond nog steeds in het teken van armoede, werkloosheid, criminaliteit en HIV/AIDS.  Voor Mbeki lag de oplossing voor al deze problemen in de de vrijemarkteconomie.

HIV/AIDS
Slechts een jaar na zijn aantreden oogstte Mbeki werelwijde kritiek om zijn opvattingen over HIV/AIDS. Hij trok het verband tussen het HIV-virus en de ziekte AIDS in twijfel en opperde dat armoedebestrijding een effectiever middel in de strijd tegen AIDS kon zijn. Mbeki omschreef AIDS als een ‘armenziekte’, dat bestreden kan worden door algemene levensstandaard, hygiëne en daarmee de volksgezondheid te verbeteren, doelen die Zuid-Afrika via het neo-liberale pad zou kunnen bereiken. Hij verweet het Westen dat ze zich alleen maar richtten op het sexuele aspect, en daarmee Afrikanen wederom als hypersexuele wezens postuleerden. De rol van armoede vergaten ze gemakshalve.

Naast felle kritiek om deze uitspraken en de vertraging die  beschikbare AIDS-remmers opliepen, ontving Mbeki’s regering een jaar later lof, toen die middels een wet (tegen pharmaceutisch patentrecht) erin slaagde goedkopere AIDS-medicatie mogelijk te maken.

De economie van Zuid-Afrika 
In 1996 was Mbeki, destijds vice-president, samen met minister van financiën Trevor Manuel de drijvende kracht achter GEAR, het neo-liberale macro-economische programma dat de Zuid-Afrikaanse economie vooruit zou helpen door het aantrekken van buitenlandse investeerders en het creëren van werkgelegenheid, groei en herverdeling. Maar de arme Zuid-Afrikaanse meerderheid ondervond voornamelijk negatieve gevolgen van GEAR. Men moest nu bijvoorbeeld met digitale meters voor electriciteits- en watergebruik betalen. Velen verloren het vertrouwen in hun regering, wat tot heftige protesten leidde. Ook Desmond Tutu bekritiseerde Mbeki’s economische beleid. Volgens hem profiteerden alleen de nieuwe ‘black elite’ van de hervormingen. (Hiermee doelde hij ook op Affirmative Action, het beleid dat door middel van positieve discriminatie de  positive van de zwarte bevolking moet herstellen. Hierover lees je meer in het artikel over kabinet van president Nelson Mandela.

De band tussen Mbeki en de vakbonden werd er ook niet beter op. De vakbonden en hun linkse achterban zagen meer heil in een socio-democratisch beleid dat grote bedrijven zou nationalizeren, land zou herverdelen en kapitaal zou hervormen. De doelstellingen van GEAR werden verder bemoeilijkt door de Aziatische financiele crash van 1998, waardoor vele investeerders ontwikkelende economieën uitvluchtten. Zuid-Afrika werd zwaar getroffen. Ook de economische gevolgen van  9/11 bleven Zuid-Afrika niet bespaard.

Zimbabwe
Zuid-Afrika’s reputatie als verdediger van de mensenrechten heeft tijdens Mbeki’s tijd flinke deuken opgelopen. Dit met name om zijn aanpak van de crisis in Zimbabwe. Volgens velen was hij in zijn rol als bemiddelaar te mild voor Robert Mugabe, die zijn land een ernstig economisch verval instortte en weigerde zijn verlies bij de verkiezingen te dragen. Toen miljoenen Zimbabwanen uit wanhoop naar Zuid-Afrika vluchtten en de hele wereld schande van Mugabe sprak, weigerde Mbeki om hem openlijk te bekritiseren. Hij gaf de voorkeur aan ‘quite diplomacy’, in plaats van wat hij beschouwde als Westerse ‘ megaphone diplomacy’. Mbeki dacht met geduldige onderhandelingen meer te bereiken bij zijn voormalige mede-vrijheidsstrijder.
Uiteindelijk wist Mbeki een regeerakkoord tussen Mugabe en zijn opponent Morgan Tsvangirai tot stand te brengen. Maar volgens velen was dit proces niet alleen traag, maar ook uiterst inadequaat verlopen.

Powercuts
Mbeki’s geloof in de vrije markt heeft vele Zuid-Afrikanen in het duister laten tasten. Letterlijk. Door de privatisering van de energiesector en de gewenste beëindiging van Eskoms monopolie-positie, werd het land in 2007 en 2008 geteisterd door powercuts(periods van stroomuitval).

De snelgroeiende electriciteitsbehoefte had tot een tekort geleid, wat de enige energieleverancier Eskom verboden werd om op te lossen. Dit project zou door andere investeerders opgepakt worden. Maar die waren nergens te bekennen. Dus toen in 2007 de energie uitgeput raakte, implementeerde Eskom powercuts; roulerende periods van stroomuitval, waarbij elke wijk omstebeurt enkele uren zonder stroom zat. De schade was voel- en zichtbaar, voor zowel bedrijven als particulieren. Bedrijven legden het werk neer of draaiden op minimale capaciteit door. Ook naar buitenlandse investeerders zond deze duistere verrassing geen positieve boodschap. Mbeki bood publiekelijk zijn excuses aan voor de powercuts.

Xenofobische aanvallen
Woede over werkeloosheid, criminaliteit en de enorme toestroom van met name Zimbabwaanse vluchtelingen escaleerde in 2008 in de vorm van xenofobische aanvallen. Met name in Johannesburg gingen Zuid-Afrikaanse bendes de straat op, vielen buitenlanders aan, verbrandden hun auto’s en vernielden hun winkels en huizen. Tientallen verloren het leven en duizenden raakten dakloos.

Toen Mbeki op deze crisis reageerde en zijn landgenoten opriep het geweld te stoppen, haalde hij zelfs het leger erbij. “Niets kan deze criminele daden rechtvaardigen”, verklaarde hij. Hij kwam hier alleen een beetje laat mee en dit werd hem veelvuldig verweten. De xenofobische aanvallen waren een teken van binnenlandse spanningen, maar verspreidden ook spanningen wereldwijd. Met het WK voor de deur en de behoefte aan buitenlandse investeerders, zond dit een verkeerde boodschap over Zuid-Afrika naar buiten.

Twee jaar na dato legde Mbeki uit dat hij niet geloofde dat het geweld veroorzaakt was door xenofobie. In dat geval, beweerde hij, waren de slachtoffers blank geweest. Xenophobie betekent immers angst voor anderen. Blanken zijn anders. Zimbabwanen niet. Voordat we Zuid-Afrikanen als xenofoben bestempelen, moeten we volgens Mbeki eerst begrijpen wat er gebeurd is.

De kwestie Zuma
Na veelvuldige beschuldigingen van corruptie mocht vice-president Jacob Zuma in 2005 van Mbeki zijn biezen pakken. Zuma’s medestanders uit het linkse kamp -zoals vakbond COSATU en de ANC jeugdliga- uitten het vermoeden dat Mbeki simpelweg van Zuma af wilde om zichzelf van een rechtse meerderheid te verzekeren. Kort na Zuma’s corruptie-schandaal kwamen er ook verkrachtingsbeschuldigingen aan het licht. Hoewel Zuma uiteindelijk werd vrijgesproken, gaf hij wel toe met deze vrouw het bed gedeeld te hebben. De sex was onveilig geweest, gaf hij toe, maar na de vrijpartij was hij wel ‘ heel verstandig’ direct onder de douche gestapt. ( Deze opmerking zorgde voor hevige verontwaardiging en kritiek, omdat een douche een HIV-besmetting niet kan voorkomen).

Het contrast tussen Zuma en Mbeki was overduidelijk. Waar Mbeki een elitaire, intellectuele en kille indruk maakt, zet Zuma zichzelf neer als man van het volk. Hij wordt vaak als populist omschreven.

De spanningen tussen de aanhangers van Mbeki’s en die van Zuma liepen hoog op, maakten de verdeling binnen het ANC zichtbaar en kostten Thabo Mbeki uiteindelijk zijn baan.

Mister President, zou u alstublieft willen aftreden?
In September 2008 werd Zuma vrijgesproken. Er was reden om aan te nemen dat de beschuldigingen van corruptie politiek gemotiveerd waren, zo oordeelde de rechter. Oftewel, Mbeki zou Zuma op gewiekste manier erin geluisd hebben, een beschuldiging die Mbeki altijd heeft ontkend. Toen hij enkele maanden voor het einde van zijn ambstermijn door zijn eigen partij werd verzocht af te treden, bood hij echter geen verzet.

Vice-president Kgalema Motlanthe zou het presidentschap tot aan de verkiezingen overnemen. Bij de verkiezingen op 22 april 2009 stond Jacob Zuma niets meer in de weg. Hij had de wedstrijd eindelijk gewonnen.

Wil je meer lezen over de politiek van het Zuid-Afrika na Apartheid? Of vind je de koloniale geschiedenis van Zuid-Afrika en de apartheidsperiode interessanter? Je leest erover in onze sectie Geschiedenis van Zuid-Afrika.

Voor al het nieuws uit Kaapstad en interessante artikelen over de geschiedenis van Kaapstad en Zuid-Afrika meld je je aan voor onze gratis nieuwsbrief, volg ons op Facebook en op Twitter.