Bram Vermeulen over de geur van Zuid-Afrika

“Daddy, were you really a black man before?” 

“Wanneer ik voor het laatst gelukkig was in Zuid-Afrika? Gisteren nog, toen ik met mijn dochtertje de Tafelberg beklom,” vertelt Bram Vermeulen met een grote glimlach op zijn gezicht. We kennen hem als journalist, correspondent en schrijver. We kijken stiekem al jaren tegen hem op. En nu zit hij voor ons, in het cafeetje Lola’s op Long Street. Precies daar waar wij hem een paar dagen ervoor tegen het lijf liepen en wisten te strikken voor een interview. Charmant en een tikkeltje intimiderend. Dat laatste komt vooral door zijn lengte – Bram meet maar liefst 2 meter. Hij is voor even terug in Kaapstad, “en dat voelt goed.”

Zijn eerste bezoek aan het land herinnert hij zich nog als de dag van gisteren. In 1996 komt Bram als 22-jarige student journalistiek voor het eerst in Zuid-Afrika. De vonk sloeg snel over. “Ik herinner me goed het moment waarop ik besefte dat dit het land was waar ik wilde wonen. Ik lag achterin een bakkie, al rijdend op een hobbelige weg. Om me heen zag ik rode aarde en boven me een strakblauwe hemel. Op dat moment kon ik Afrika echt ruiken. Ik houd nog steeds van die geur. Ik wist toen dat ik hoe dan ook terug moest naar dit land.” 

Bram is een man van zijn woorden. Na een tweede afstudeerstage in ‘98 en een werkbezoek het jaar erop – het jaar waarin hij zijn huidige Zuid-Afrikaanse vrouw ontmoet – keert hij in 2001 wederom terug naar Zuid-Afrika. Ditmaal om aan de slag te gaan als correspondent voor onder andere het NRC Handelsblad en de NOS. In het vliegtuig op weg naar Zuid-Afrika wist Bram het allemaal heel erg goed. Hij zou wel even gaan ‘integreren’. Hij had hele duidelijke ideeën over wat goed en fout was. “Alles wat zwart was, dat was ‘goed’. En blank was ‘fout’. In die simpele termen was mijn gevoel opgedeeld. Al die chique blanke dames en hun dienstmeiden, daar keek ik toch een beetje op neer. Daar zou ik niet bij horen. Nee, ik zou gaan integreren in het ‘donkere’ Zuid-Afrika.”

Rolmodel in een lendendoek
Hoe hij dat voor zich zag? Een woonkamer vol diepzwarte vrienden waarmee hij in vloeiend Zulu de politiek van hedendaags Zuid-Afrika zou bespreken? Bram noemt zijn collega in Nairobi als rolmodel.“Een Nederlander getrouwd met een zwarte Keniaanse, wiens huis een verzamelplaats is voor krijgers uit de omgeving. Hij slacht zonder pardon een geit en gaat naar rituele trouwerijen waarin hij in een lendendoek rondloopt. Nou, in mijn ogen is hij er bijna hoor,” lacht Bram.

Het pakte anders uit. “Ik had natuurlijk niet verwacht dat ik echt zwart zou worden, maar ik deed wel flink mijn best. Ik probeerde volop zwarte vrienden te maken. Daarbij liep ik een paar keer behoorlijk met mijn neus tegen de muur. Ik leende geld uit dat ik nooit terug zag en nodigde mensen uit van wie ik nooit een uitnodiging terug kreeg. Op zulke momente besefte ik, wacht even, zo werkt een vriendschap in Nederland niet.” Wat overbleef was een woonkamer vol blanke vrienden, veelal buitenlanders en expats.

Dat het niet makkelijk was om daaraan te ontsnappen, snapte Bram na enkele jaren in Zuid-Afrika aanzienlijk beter. “Je wordt nou eenmaal onderdeel van het Zuid-Afrikaanse systeem. Zo gaat dat nou eenmaal.” Grijnzend: “Kijk naar jezelf, jullie wonen toch ook niet in Khayelitsha?”

Onder meer over zijn mislukte integratie besluit Bram in 2008 ‘Help, ik ben blank geworden’ te schrijven. Ook de zaak van Johann Nel speelt hierin een belangrijke rol. Johann is een achttienjarige blanke boerenzoon die op een ochtend in de North West Province de township Skierlik binnenloopt en het vuur opent op de zwarte bewoners. Hierbij vallen vier doden, onder wie een moeder, haar baby en een kind van tien jaar.

Enkele dagen na de moordpartij doet Bram voor de NOS verslag van het gebeurde. “Het verhaal was zo extreem. Ik vond het spannend om het gedrag van deze Johann te ondermijnen door mijn eigen falen er naast te leggen. Je kunt de jongen een monster noemen en zeggen dat hij in alle opzichten gefaald heeft om onderdeel te worden van de Regenboognatie. Maar, what about me? Heb ik zelf niet ook gefaald?”

Schrijven van het boek was voor Bram een manier om dingen een plek te geven. “Je hebt iets meegemaakt, zeven jaar lang. Dat moet je verwerken. Zelfs je beste vrienden beseffen eigenlijk niet hoe dat allemaal voor je is geweest. Ik voelde dingen die ik bij mijn aankomst niet had gevoeld. Ik bleef me maar afvragen: waarom is het me niet gelukt om te integreren?” 

Zwart is Bram niet geworden – in tegenstelling tot wat zijn dochtertje denkt. Het is een grappige anecdote. “Ze hoorde me op een dag in een restaurant praten over mijn boek en vroeg me later, al wandelend over straat, heel serieus: ‘daddy, were you really a black man before?’ “

Zuid-Afrika versus Turkije
Terug naar het nu, naar Kaapstad. Een indrukwekkende verschijning, dat is Bram zeker. Lachend bestelt hij een Caesar Salad en de serveerster glimlacht terug. “Dat mis ik van Zuid-Afrika, de makkelijker manier waarop je contact maakt met mensen.” Daarin is Zuid-Afrika wezenlijk anders dan Turkije, waar Bram sinds 2009 als NOS-correspondent werkt en waar hij onder andere de documentaire ‘Langs de grenzen van Turkije’ maakte. “Turkije is eenzelfde schemerig transitieland als Zuid-Afrika. Dat soort plekken fascineren mij.

Na zijn vertrek uit Zuid-Afrika en het WK in 2010 is de buitenlandse berichtgeving over Zuid-Afrika afgenomen, constateert Bram. “Niet alleen in de Nederlandse media wordt het land nauwelijks nog genoemd, ook CNN en BBC laten nieuws uit Zuid-Afrika links liggen. Erg jammer.”

Is er dan niks meer te vertellen over Zuid-Afrika? Integendeel, vindt de oud-correspondent. “Het onderwijs en de economie staan enorm onder druk. De recentelijke oproer rond de mijnen doen Zuid-Afrika weinig goed.” Hij maakt zich oprecht zorgen. “Want natuurlijk is er ook nog altijd de armoede, de criminaliteit en de corruptie. Vooral dat laatste is een groot probleem in het land. Er is totaal geen vertrouwen in de regering.” Daar ligt volgens Bram één van de meest fundamentele problemen van Zuid-Afrika.

Toch was het juist de criminaliteit in Zuid-Afrika waar Bram in zijn berichtgeving altijd enigszins omheen probeerde te schrijven. “Naar mijn idee werd dat onderwerp er in de media te veel uitgelicht. Ik vond dat er veel interessantere dingen waren om over te schrijven.” Naarmate Brams jaren in Zuid-Afrika verstrijken verandert zijn mening. “Aan het eind van mijn periode hier besefte ik dat het misschien wel waar was, dat de criminaliteit nou eenmaal hét verhaal van Zuid-Afrika is.”

Veranderde samenleving
Daarbij plaatst Bram een kanttekening. Volgens hem is het racisme, de verhouding tussen zwart en blank, de laatste jaren minder bepalend geworden. “De echte grote tegenstelling in Zuid-Afrika is de laatste jaren van het verschil in rassen verschoven naar het verschil in klassen, de ongelijkheid tussen arm en rijk.” Daarmee is de Zuid-Afrikaanse samenleving wezenlijk veranderd. “Dat is iets waar iedereen in het land aan moet wennen.” 

Wat heeft Zuid-Afrika Bram geleerd? Veel. “Zuid-Afrika zette mijn wereld letterlijk en figuurlijk op zijn kop. Ik leerde dat de manier waarop wij Nederlanders en Europeanen naar de wereld kijken totaal tegenovergesteld is aan Zuid-Afrikaanse zienswijze. Niet zíj zijn anders, maar wíj zijn dat. Het is alsof je de wereldkaart letterlijk andersom houdt.” Wat is op z’n kop, en wat is rechtop? “Europeanen moeten beseffen dat hun positie uniek is, hun rijkdom – zij zijn de elite. Ze staan bovenaan de piramide en vormen de uitzondering; niet de mensen onderin.” Ook het Zuid-Afrikaanse Ubuntu-gevoel sprak hem aan. “Europeanen plaatsen het recht van het individu boven dat van de groep. Zuid-Afrikanen niet. ‘Ik ben omdat anderen zijn’ is een mooie en ware gedachte. Zuid-Afrika is het meest wijze land dat er is.”

Voor al het laatste (vakantie)nieuws uit Kaapstad en Zuid-Afrika schrijf je je in voor onze gratis maandelijkse nieuwsbrief en volg je ons ook op Facebook en via Twitter. De mooiste foto’s van de Moederstad posten we regelmatig op Instagram.