De bosjesmannen van Zuid-Afrika

Onberekenbare dwaas of edelmoedigste spirituele strijder uit de geschiedenis van Zuid-Afrika?

Velen zullen bij het woord Bosjesman een kleine lenige struikrover voor zich zien. Een snel en brutaal rovertje, die zich gehuld in schutkleuren schuil houdt in ‘Afrikaanse bosjes’, om met een opportunistische grijns in Adams kostuum tevoorschijn te springen wanneer er een onschuldige reiziger passeert.

Maar de eerste bewoner van Zuid-Afrika was geen wrede opgefokte dwaas. Hij was trots, bezat een rijke complexe spirituele wereld, voelde zich diep verbonden met de natuur en creëerde intrigerende kunst. Snel was hij wel.

Naar de Bosjesmannen wordt vaak verwezen met de naam San. Vooral voor Westerlingen draagt deze term positievere connotaties, ofschoon Bosjesmannen zelf deze naam nooit uitgekozen zouden hebben.  San betekent namelijk buitenstaander in de Nama-taal. De KhoiKhoi, de etnische buren en historische rivalen van de San, verzonnen de naam San om ze te onderscheiden van zichzelf. In Zuid-Afrika wordt Bushmen (oftewel Bosjesmannen) vandaag de dag veel gebruikt. Met name Westerlingen beschouwen dit tegenwoordig echter als politiek incorrect. De naam ‘ Hottentotse Bosjesmannen’ is ontstaan uit de etnische verwarring van de eerste Nederlanders in Kaapstad en de Kaapkolonie. 

Leven, aanbidden en jagen met de Bosjesman
Vanaf Kaapstad lagen de leefgebieden van de Bosjesmannen voorbij de Sneeuwbergen, grofweg tussen de Nieuweveldsbergen en de Oranjerivier. Ze stonden bekend als klein van stuk, frêle van gestalte en licht van huidskleur. Ze leefden in kraals. Ze spraken aan elkaar verwante kliktalen, maar kenden geen alfabet. Bosjesmannen hebben zich duizenden jaren in leven gehouden met het verzamelen van vruchten en insecten en de jacht.

De Bosjesmannen jaagden niet alleen voor vlees om hun – kennelijk- relatief kleine lichamen van genoeg energie en voedingsstoffen te voorzien, maar ook voor spirituele kracht. Met name de elandantilope speelde een belangrijke spirituele rol.

In het wereldbeeld van de Bosjesman was de elandantilope door God uitverkoren. De jacht erop was niet alleen een kwestie van overleven. Zonder er een gedood te hebben kon een jonge Bosjesman geen status als man verwerven. Daarnaast vormden het vet en het bloed van de elandantilope een belangrijke bron van kracht. Ze verwerkten dit dan ook in de verf, waarmee ze de beesten op rotswanden afbeeldden. Zo creëerden ze een plek die kracht uitstraalde.

Dit zijn we niet te weten gekomen door gezellig tête-à-têtes met de Nederlandse kolonisten. Ook hebben de Bosjesmannen geen geschriften nagelaten. Onze kennis over hun wereldbeeld hebben we grotendeels aan onze Oosterburen te danken. Duitse geleerden, die in de 19e eeuw wel de dialoog aangingen hebben deze informatie in documenten verwerkt.

Aangezien de confrontaties met andere Europeanen aanzienlijk hebben bijgedragen aan het verdwijnen van ‘de wereld van de Bosjesman’, vormen deze documenten een belangrijke en fascinerende bron van info over de rijke en complexe symboliek in de kern van het Bosjesmannengeloof. Daarnaast zijn de Drakensbergen in Zuid-Afrika een waardevolle bron van informatie. Hier zijn ruim 500 plekken met rotstekeningen gevonden. De oudste zijn ruim 2000 jaar oud.

Voor de Bosjesmannen, was het land hun leven. Met het verlies van hun land, verloren ze alles. Langzaam zijn de meeste traditionele Bosjesmannen verdwenen. Maar dit gebeurde niet zonder slag of stoot.

De ‘ondergang’ van de wereld van de Bosjesman.
Het is niet alleen aan onze Nederlandse voorvaderen te danken dat deze wereld nu merendeels tot het verleden behoort. Ongeveer 1500 jaar geleden vonden er al confrontaties tussen Bantoe-stammen en Bosjesmannen plaats. De Bantoestammen trokken naar Zuidelijk Afrika , waar ze de Bosjesmannen verdreven.

De expansiezucht van de blanke trekboeren deed de Bosjesmannen uiteindelijk de das om. Deze boeren waren op zoek naar land en vrijheid, pakten hun Kaapse biezen en begonnen de gebieden ten Oosten van de Kaap te verkennen. Ze hadden al snel door dat de grond en het klimaat tussen de Nieuweveldsbergen en de Oranjerivier zich uitstekend leenden voor hun boerenambities. Hun besluit zich hier te vestigen luidde een tijdperk van bloederige conflicten in. Eind 1773 stonden er in deze regio ongeveer 200 boerderijen. Veel blanken zagen de Bosjesmannen als een ras van woeste en bloeddorstige rovers en parasieten. Het feit dat ze er een totaal andere levenswijze op nahielden, waar ze niets van begrepen, leidde tot een algemeen oordeel dat ze verachtelijk primitief waren.

De barbaar als buurman te moeten dulden was echter niet het ergste. De ‘primitieve Bosjesman’ was namelijk levensgevaarlijk. En snel. De giftige spijlen waarmee ze op Zuid-Afrikaans wild jaagden en zichzelf in leven hielden, werkte ook prima om de brutale blanke indringers in een fractie van een seconde van het leven te beroven. Door zich in het gebied van de Bosjesmannen te vestigen en hun grond en dieren te ontnemen, meldden de boeren zich aan als doelwit. Elke blanke kende verhalen over de uitwerking van het gif op hun spijlpunten. Eenmaal getroffen door zo een pijl, kon je God maar beter om een spoedige dood smeken. Anders restte je een leven lang met zwerende wonden. Het gif werd ook in de waterbronnen gegoten, wat de boeren voor hun gezinnen en vee gebruikten.

Maar de boeren hadden geweren en schuwden het gebruik hiervan niet. Toen de VOC gehoor gaf aan de wanhoopskreten van de boeren en versterking stuurden, werden vele Bosjesmannen vermoord. Vrouwen en kinderen werden linea recta naar de slavenmarkt gebracht. Maar de Bosjesmannen vochten zich liever het hiernamaals in, dan dat ze zich bij de ongelijkwaardige verhoudingen neer te leggen. De Sneeuwbergen bleven gevaarlijk voor de blanken. Guerrilla-aanvallen waren aan de orde van de dag.

In modern Zuid-Afrika zijn de Bosjesmannen grotendeels opgegaan in de zogenaamde kleurlingen- of Kaap-kleurlingenpopulatie van de Westelijke Kaap, met name in de Griqua-subgroep.

Wil je meer lezen over de politiek van het Zuid-Afrika na Apartheid? Of vind je de koloniale geschiedenis van Zuid-Afrika en de apartheidsperiode interessanter? Je leest erover in onze sectie Geschiedenis van Zuid-Afrika.

Voor nieuwtjes uit Kaapstad en interessante artikelen over de geschiedenis van Kaapstad en Zuid-Afrika meld je je aan voor onze gratis nieuwsbrief, volg js ons op Facebook en natuurlijk onze tweets op Twitter.