Geschiedenis van de Zuid-Afrikaanse Hottentot

Waar heeft de Zuid-Afrikaanse Hottentot zijn naam aan te danken?

Toen de Europese ontdekkingsreizigers in de 17e eeuw hun schepen in de Kaap aanlegden, waren velen nog betoverd door verhalen over de pracht en praal van de Aziatische beschavingen. Sommigen hadden deze indrukwekkende rijken zelfs met eigen ogen mogen bewonderen. In vergelijking stak de Kaap daarbij maar teleurstellend bleek af. Vooral de bewoners van de Kaap, de KhoiKhoi, konden op weinig lof van de Europeanen rekenen.

Onder de naam Hottentot verwierven de KhoiKhoi in Europa de reputatie als ‘ het ellendigste volk der aarde’. Als de ultieme ‘ander’, werd de Hottentot een bron van fascinatie, intrige en spot. De Hottentot-honger werd begin 19e eeuw beantwoord  met een reeks freak-shows in de grote Europese steden. Hottentot Sara Baartman, die speciaal voor de gelegenheid mee naar Londen was gevaren, hoefde alleen maar ‘ zichzelf’ te zijn om tijdens de shows de fantastisch ellendige Hottentot te belichamen: donker, zonder taal cultuur, geheugen of religie, maar met grote billen.

Waar had de de KhoiKhoi deze reputatatie aan te danken? Hadden ze het echt zo beroerd voor elkaar in de prachtige Kaap? Hielden ze er zulke beestachtige gewoontes op na of schortte er misschien iets aan het oordeel van de Europeanen?

Oogkleppen
Om deze vragen te beantwoorden kijken we eerst naar de context, waarin de vreemdelingen kennis met elkaar maakten. De eerste bezoekjes duurden erg kort en de meeste bezoekers hadden geen universitaire titel op hun naam staan. Integendeel, het onderwijs van deze verkenners reikte vaak niet verder dan basisonderwijs. De beoordeling van de KhoiKhoi rustte dan ook voornamelijk op een vluchtig visueel plaatje. En dit plaatje was anders. Erg anders.

Omdat de Europeanen hun koloniale driften al spoedig omzetten in de fysieke constructie van de Kaapkolonie ontnamen ze zichzelf de kans de KhoiKhoi’s natuurlijke leefgewoontes te observeren. De kolonie veranderde veel KhoiKhois van pastorale herders in stedelijk proletariaat zonder eigen vee. De nieuwe omstandigheden en de geld-economie dwongen vele KhoiKhois voor een inkomen te bedelen of te dansen. De traditionele leefwijze, onafhankelijkheid en gewoontes van de KhoiKhoi ontgingen vele kolonisten.

Taal
De blanke bezoekers beschouwden de KhoiKhoi als een beestachtig volk, aan wie de deugden der civilisatie volledig waren ontgaan. Taal, noch religie, noch wetten waren te bespeuren. 

Het gebrek aan taal bevestigde voor de Britten al snel dat de KhoiKhoi de missende schakel tussen de aap en de mens vormden. Dat de KhoiKhoi wel degelijk een eigen taal sprak, ontging de Britten. Het enige woord dat zij ontdekten in de klikgeluiden die de KhoiKhoi produceerde was ‘Hottentot’. En voila! ‘ Het beestje had een naampje’.

Religie
Het feit dat de Hottentot religie-loos was kon al helemaal niet door de beugel in de 17e en 18e eeuw. Zeker niet in Engeland. Hoe goed de verkenners ook speurden en observeerden, er was geen tempel of kerk te bekennen in de Kaap. Ze realiseerden zich niet dat de KhoiKhoi hun spiritualiteit op een andere manier zonder vaste standplaatsen ventileerden.

Religie speelde ook op een andere manier een rol in de lage waardering van de Hottentot. De bijbelse verhalen van Noach en Cham leggen een donkere huidskleur uit als straf en verbinden deze aan slavernij. Bij veel diepgelovige Europeanen ontstond er een gekleurd vooroordeel richting Afrikanen.

Eetgewoontes
De cuisine van de KhoiKhoi werd ook met weinig eerbied gadegeslagen. Alles wat men goor en barbaars vond werkte de KhoiKhoi gretig naar binnen. Geruchten over kannibalisme versterkten deze aversie.( De geruchten zijn nooit bewezen)

De zonfactor
Wat de Hottentot nog weerzinwekkender maakte voor de Europeanen waren hun glimmende vettige lichamen. De Hottentots smeerden zichzelf van top tot teen in met olie en vetten - een onbegrijpelijk vieze aangelegenheid, volgens de Britten. Dat dit wel eens als zonnebrand kon dienen kwam op dat moment niet bij de bezoekers op.   

Leeslust
Als gevolg van deze onbedoelde misinterpretaties gingen de KhoiKhoi de reisverslagen en encyclopedies in als gore, heidense, barbaarse, kannibalistische Hottentotten. En lui, niet te vergeten.
Veel Europeanen beheersten de kunst van het lezen tegen deze tijd. Mede door de protestantse overtuiging dat iedereen zelf de bijbel moest kunnn lezen beschikte Nederland in de 17e eeuw zelfs over de hoogste graad van alfabetisme.

De reisverslagen over de Hottentot werden opgenomen in encyclopedieen en als reisliteratuur in boekwinkels verkocht. De leeslust van de Europeanen speelde een belangrijke rol in de verspreiding van de Hottentot-hallucinatie.

Het oog wil ook wat : de illustraties
Dat veel Nederlanders en Britten de leeskunst beheersten deed geen afbreuk aan hun voorliefde voor plaatjes. De visualisatie van de Hottentot werd overgelaten aan vaak kundige en talentvolle kunstenaars. Het enige problem was dat deze artiesten nog nooit een voet aan de Kaapse wal gezet. Vanuit hun studio's in London, Parijs of Amsterdam, moesten ze hun inspiratie uit de reisverslagen en hun eigen verbeelding putten. Op basis van steekwoorden zoals vies, donker, plakkerig, barbaars, heidens en lui werden de illustraties jn studio’s in London, Amsterdam en Parijs gefabriceerd. De eerste illustraties werden decennialang als basis voor nieuwe teksten en illustraties gebruikt.

Rehabilitatie
Tijdens de 19e eeuw veranderde het beeld van de KhoiKhoi. Mede door het werk van Francois le Vaillant, die tussen 1781 en 1784 door de Kaap reisde. Zijn gedetailleerde beschrijvingen van de KhoiKhoi getuigden van meer inlevingsvermogen, meer respect en minder vooroordelen. Francois zou de bestgelezen auteur over de Kaap in de 19e eeuw worden. In de 20e eeuw werd de rehabilitatie van de Hottentot voortgezet. Onderzoek naar de traditionele leefwijze en rituelen van de KhoiKhoi heeft veel misverstanden opgehelderd.

De nieuwe kennis over de KhoiKhoi leidde tot een nieuwe betekenis van de naam‘ Hottentot’. De naam staat tegenwoordig symbool voor de onjuiste voorstelling van de KhoiKhoi en wordt als denigrerend ervaren.Een blijvende herinnering aan de Hottentot-hallucinatie is het Hottentots-Holland gebergte aan het begin van de wijnroute.

Door Marion Hengeveld

Bronnen:
Elphick,R KhoiKhoi and the Founding of White South Africa (1985)

Bassiani, E en Tedeschi,L, The Image of the Hottentot in the Seventeenth and Eighteenth Centuries(1990)

Merians, L,E, Envisioning the worst:representations of the Hottentots on Early Modern England(2001)

Strother, Z.S, Display of the Hottentot (1999)

Een overzicht van de mooiste en meest memorabele momenten uit het leven van Nelson Mandela in Zuid-Afrika zie je in ons eerbetoon: Mandela's mooiste videobeelden.

Wil je meer informatie over de apartheidsgeschiedenis van Zuid-Afrika? Lees dan ons artikel over de geschiedenis van apartheid, de belangrijkste ontwikkelingen, het verzet en de ondergang van het systeem. Ben je ook benieuwd naar de rol die aartsbisschop Desmond Tutu van Zuid-Afrika tijdens apartheid gespeeld heeft?

Volg KaapstadMagazine.nl voor het laatste en meest actuele nieuws uit Kaapstad en Zuid-Afrika viaFacebook, Twitter en door je in te schrijven voor onze gratis maandelijkse nieuwsbrief.