Apartheid in Zuid-Afrika

Hoe Apartheid in Zuid-Afrika de bevolking uiteen scheurde

Zuid-Afrika en apartheid zijn begrippen die onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Aan dat rijtje moet ook de naam van een van de grootste wereldleiders ooit, Nelson Mandela, toegevoegd worden. Op 5 december 2013 overleed hij op 95-jarige leeftijd. Een blik op de geschiedenis van Zuid-Afrika, apartheid en de rol die Nelson Mandela daarin gespeeld heeft. 

Nog voordat de Nederlandse Jan van Riebeeck voet aan wal zette in de Kaap, werden de Afrikanen in de Kaap al geconfronteerd met Europese bezoekers. Deze besloten niet alleen om zich te settelen, maar koesterden ook nog eens de onbescheiden ambitie alle inwoners van Zuidelijk Afrika aan hun regels en heerschappij te onderwerpen. Zo veranderde de regio geleidelijk in een fundamenteel gesegrageerde en totalitaire natie. In 1948 werd deze Zuid-Afrikaanse politiek van een officiële naam voorzien: Apartheid. In de naam van Apartheid formaliseerde de regering een raciale hiërarchie en verdeelde de bevolking in vier verschillende groepen: blank, zwart, gekleurd (coloured) en Indiaas.

Het Zuid-Afrika van vandaag is niet te begrijpen zonder de apartheidshistorie: zowel economisch, demografisch, sociologisch als psychologisch.
De dagelijkse realiteit van Apartheid valt niet in een paar honderd woorden uit te drukken. Wat wel kan is de ontwikkeling van het systeem, de voornaamste verzetsbewegingen en de uiteindelijke ondergang van het systeem op een rijtje zetten Hieronder bekijken we belangrijke ontwikkelingen per decennium.

De jaren '40 
Nog voor het bewind de naam apartheid toebedeeld kreeg, streed de ANC al voor Afrikaanse rechten onder andere met protesten en petities. In 1943 presenteerde het ANC hun African Claims-document aan de regering, waarin ze volledig burgerrecht en afschaffing van discriminerende wetten eisten. De regering zag het Afrikaans recht toch anders en scherpte de wetten nog verder aan met de Prohibition of Mixed Marriages Act, dat  Zuid-Afrikanen verbood met landgenoten van een ander ras te trouwen. De ANC ging over tot een minder afwachtende vorm van protest. De  Programme of Action-campagne riep landgenoten op tot boycotts, stakingen en burgerlijke ongehoorzaamheid.

De jaren '50
Ook het sexleven van Zuid-Afrikanen werd vanuit Pretoria gereguleerd. In 1950 veranderde de Immorality Act sex met een ander ras in een officieel misdrijf. De praktijk van raciaal categoriseren bleek vooral voor de coloured bevolking lastig. De Population Registration Act(1950), die alle Zuid-Afrikanen dwong een  ID-kaart met zijn of haar ras bij zich te dragen, verdeelde talloze gezinnen in verschillende rassen. Dit jaar kondigde ook het einde van gemixte woonwijken aan met de Group Area Act. Om de strijd tegen het verzet effectiever te laten verlopen introduceerde de regering de Suppression of Communisch Act. Met deze wet aan haar zijde, kon de regering elke verzetsstrijder oppakken door ze als communist aan te merken.

Apartheid wilde de segregatie van een duurzaam en allesomvattend karakter verzekeren. Dit verlangen werd weerspiegeld in de Bantu Authorities Act en de Bantu Education Act. Deze wetten autoriseerden verschillende bestuursstructuren voor blank en zwart en stemde zwart onderwijs af op ‘carrières’ als laaggeschoolde arbeiders. De bordjes ‘ alleen voor blanken’ werden door de steden verspreid na de invoering van de Reservation of Separate Amenities Act. Onder andere bussen, stranden, scholen en parken werden nu voor specifieke rassen gereserveerd.

Het apartheidssysteem was in ontwikkeling, maar het verzet ook. In 1952 organiseerde de ANC samen met de SAIC (South African Indian Congress) de Defiance Campaign, dat mensen aanspoorde arrestaties voor relatief onschuldige overtredingen uit te lokken. Overvolle gevangenissen en gerechtshoven zouden het systeem moeten breken.
Deze wens ging niet in vervulling: Mandela en 34 anderen werden schuldig bevonden aan communisme en een nieuwe reeks wetten maakten elke vorm van protest nagenoeg illegaal. De nieuwe State of Emergency Act stelde de regering in staat de Noodtoestand uit te roepen wanneer ze de openbare orde in gevaar achtten.

Toen de ANC in 1955 hun  Freedom Charter -een blauwdruk voor een multiraciaal en gelijk Zuid-Afrika- aan de regering presenteerde, werden de economische clausules als communistisch bestempeld en werden 156 activisten van hoogverraad beschuldigd.

Hij was er heilig van overtuigd dat hij door God zelf aan het roer van Zuid-Afrika was gezet, toen hij in 1958 aan de macht kwam: De in Amsterdam geboren Hendrik Verwoerd. Met de ‘Promotion of Black Self Government Act’ ontwierp hij een ‘demografisch hoogstandje’  dat onafhankelijke thuislanden voor de Afrikanen ontwierp. Ze zouden hierdoor hun Zuid-Afrikaanse nationaliteit verliezen en de blanken in Zuid-Afrika dus niet in aantal kunnen overtreffen. Met nieuwe thuislanden zouden zwarte arbeiders als immigranten met tijdelijke werkvergunningen in de ZuidAfrikaanse blanke steden  werken. Anderen waren veroordeeld tot urenlang woon-werkverkeer in overvolle bussen.

Belangrijke leiderschapswisselingen vonden binnen ook plaats binnen het verzet. In 1959 werd onder leiding van Robert Mangaliso Sobukwe de PAC opgericht, bestaande uit voormalig ANC-leden die zich niet in de multiraciale idealen van de ANC konden vinden. Voor de PAC behoorde Zuid-Afrika alleen de Afrikanen toe.

De jaren '60
Internationale kritiek op het apartheidsgeweld nam toe na de Sharpeville massacre, waar 69 doden vielen en ongeveer 190 mensen gewond raakten. De slachtoffers waren PAC-demonstranten en omstanders; De meesten werden in hun rug geschoten door de politie. De Zuid-Afrikaanse regering werd als gevolg geconfronteerd met een vijandigere houding van het Westen. Bovendien trokken buitenlandse beleggers hun kapitaal terug uit angst voor instabiliteit.

Maar Verwoerd had het Zuid-Afrikaanse recht aan zijn zijde en riep een State of Emergency uit. Hij mobiliseerde het leger en de politie voor massale arrestaties. Duizenden verzetsstrijders verdwenen in het gevang en zowel de PAC als de ANC werden verbannen. Mandela. een belangrijke underground-leider van het ANC, misleidde de politie keer op keer met talloze vermommingen. Hij kwam bekend te staan als ‘Black Pimpernel’.

Omdat vreedzame onderhandelingen vruchteloos bleken te zijn, besloten Mandela en zijn collega’s van Umkhonto we Sizwe ( de in 1961 opgerichtte gewapende vleugel van het ANC) met een sabotage-campagne beleggers af te schrikken en zo de handelsmarkt te verstoren. Dit soort taktieken bleken echter meer ervaring te vergen en samen met 8 collega’s werd Mandela op 12 juni 1964 tot levenslang veroordeeld. Volgens Verwoerd werden de onrustzaaiers opgestookt door Moskou. Twee jaar later werd Verwoerd vermoord. De hoop dat zijn opvolger John Vorster een nieuwe weg in zou slaan bleek snel tevergeefs. Hij was vastbesloten Verwoerd’s idealen trouw te blijven. Het zwarte verzet was vermorzeld.

De jaren '70
Tijdens de jaren 60 en 70 werden miljoenen zwarte Zuid-Afrikanen hun huizen uit gezet en naar de nieuwe ‘thuislanden’ gedirigeerd.  Zuid-Afrika’s economie steeg naar ongekende hoogtes tijdens de jaren 70 maar stagneerde uiteindelijk door een tekort aan geschoolde zwarten. Voor blanke zakenmannen was dit tekort bijzonder vervelend. De regering, die de buitenwereld al te graag liet zien dat ze de zwarte bevolking volledig burgerrecht verschafte, verklaarde de thuislanden onafhankelijk. Als gevolg verloren ongeveer 8 miljoen Zuid-Afrikan hun Zuid-Afrikaanse nationaliteit tussen 1976 en 1981.

Een nieuwe generatie verzetsstrijders, de Black Consciousness Movement (BCM) onder leiding van Steve Biko, wees lotgenoten op hun timide, onderdanige en zwakke houding en riep op tot zwarte trots en zwart bewustzijn. Dit zou Zuid-Afrika indringend kunen veranderen. Na 29 keer te zijn opgepakt binnen 3 jaar werd Biko uiteindelijk doodgemarteld in 1977. De toename in internationale kritiek, boycotts en sancties en de afname in internationale beleggers begon blanke belangen steeds meer aan te tasten.

De nieuwe premier Botha kondigde in 1978 een gemoderniseerde versie van apartheid aan. Dit signaleerde echter geen nieuwe idealen. Integendeel, apartheids nieuwe jasje was op efficiëntie gericht. Ondertussen werd Botha geconfronteerd met een UN wapen-embargo, een olie-embargo en een nieuwe Amerikaanse president (Jimmy Carter), wiens houding tegenover mensenrechtenschendingen net wat agressiever was. Tot overmaat van ramp werden er ANC guerrillas in trainingskampen in buurlanden getraind. Botha weet alle ellende aan het communisme.

De jaren '80
Een nieuwe en dit keer wereldwijde golf van interesse in Mandela ontstond in de jaren 80. Internationale en nationale druk dwongen Botha het gesprek met zwarte leiders, inclusief Mandela, aan te gaan. In 1989 nam premier de Klerk het van een gefrustreerde Botha over, die Mandela’s eisen onredelijk vond. Toen de Klerk de balans opmaakte, kwam hij tot de conclusie dat er niets anders op zat dan Zuid-Afrika fundamenteel te veranderen.

De jaren '90
Het was 2 februari 1990. De Apartheidsdagen waren geteld. De Klerk kondigde Mandela’s vrijlating aan, de legalisering van de ANC, de invoering van algemeen kiesrecht en een democratische constitutie.  Vier jaren van zware en ingewikkelde onderhandelingen volgden. Zelfs tijdens de uitreiking van de Nobelprijs voor de vrede namen Mandela en de Klerk de prijs met overduidelijke wederzijdse frictie in ontvangst.

Uiteindelijk werd het akkoord bereikt en Zuid-Afrika’s eerste democratische verkiezingen in 1994 waren wereldwijd nieuws. Tijdens Mandela’s inauguratie op 9 mei 1994 sprak de Klerk zijn respect voor Mandela uit: “Mister Mandela heeft een lange weg bewandeld en staat nu op het top van een heuvel. Een man van het lot weet dat na deze heuvel andere heuvels liggen. De reis is nooit compleet. Wanneer hij de volgende heuvel bewandelt reik ik mijn hand naar Mister Mandela in vriendschap en samenwerking”.

Het totalitaire gewelddadige apartheidsregime transformeerde tot de regenboognatie met de meest liberale grondwet van de wereld. Voor veel Zuid-Afrikanen zijn deze theoretische vrijheden echter nog geen dagelijkse realitiet. Deze verwerkelijking en het bijstellen en de enorme ongelijkheden vormen nog steeds de grootste uitdagingen voor de jonge democratie die Zuid-Afrika nog altijd is. 

5 december 2013 is een verdrietige dag voor heel Zuid-Afrika. Het is de dag waarop een wereldleider van ongekend formaat, een icoon waar de hele wereld trots op is en een man die door iedereen gemist zal worden, overleed. May Madiba rest in peace. Een overzicht van de mooiste en meest memorabele momenten uit het leven van Nelson Mandela in Zuid-Afrika zie je in ons eerbetoon: Mandela's mooiste videobeelden.

Wil je meer weten over hoe Nelson Mandela het er als eerste democratisch verkozen president van Zuid-Afrika vanaf bracht? Lees dan het artikel Politiek van post-Apartheid Zuid-Afrika.

Wil je meer informatie over de apartheidsgeschiedenis van Zuid-Afrika? Lees dan ons artikel over de geschiedenis van apartheid, de belangrijkste ontwikkelingen, het verzet en de ondergang van het systeem. Ben je ook benieuwd naar de rol die aartsbisschop Desmond Tutu van Zuid-Afrika tijdens apartheid gespeeld heeft?

Volg KaapstadMagazine.nl voor het laatste en meest actuele nieuws uit Kaapstad en Zuid-Afrika via Facebook, Twitter en door je in te schrijven voor onze gratis maandelijkse nieuwsbrief.